“Κατανοώντας τη διαφορετικότητα και τις διακρίσεις”

Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα κατά του ρατσισμού και των διακρίσεων, 21 Μαρτίου

Από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
(ΟΗΕ, 10-12-1948)
Επειδή η αναγνώριση της αξιοπρέπειας που είναι σύμφυτη σε όλα τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας …αποτελεί το θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσμο. Επειδή η παραγνώριση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας… και η προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή επιδίωξη του ανθρώπου.
Η Γενική Συνέλευση διακηρύσσει:
Άρθρο 1ο: Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα.

Η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Ρατσισμού καθιερώθηκε το 1966 από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών σε ανάμνηση ενός τραγικού συμβάντος, που συγκλόνισε την παγκόσμια κοινή γνώμη. Στις 21 Μαρτίου του 1960 η αστυνομία της ρατσιστικής Νοτίου Αφρικής πυροβόλησε εν ψυχρώ κατά μιας διαδήλωσης φοιτητών στην πόλη Σάρπβιλ, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 70 άνθρωποι. Οι νεαροί διαδηλωτές διαμαρτύρονταν ειρηνικά κατά των νόμων του Απαρτχάιντ, που είχε επιβάλλει το καθεστώς της λευκής μειοψηφίας στη χώρα, εφαρμόζοντας τη θεωρία της ανισότητας ανάμεσα στις φυλές.
Σήμερα οι αγώνες κατά του ρατσισμού και των διακρίσεων συνεχίζονται καθώς οι κοινωνίες δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν στερεότυπα και προκαταλήψεις.

Όλα τα ζωντανά όντα, ανεξάρτητα από τον βαθμό οργάνωσης, από τις πιο απλές πρωτόγονες μορφές έως τις πιο εξελιγμένες μορφές ζωής χαρακτηρίζονται με την καθολική ύπαρξη των διαφορών στα πλαίσια του ίδιου είδους.
Στον άνθρωπο η διαφορετικότητα εκφράζεται με τις τρεις μορφές: τις διαφορές μεταξύ ατόμων (διατομικές διαφορές), τις διαφορές μεταξύ ομάδων (διομαδικές διαφορές), τις διαφορές μεταξύ χαρακτηριστικών στο ίδιο άτομο (ενδοατομικές διαφορές).

Η έννοια διαφορετικότητα είναι πολυδιάστατη και περιλαμβάνει ιδεολογήματα και λέξεις - κλειδιά όπως: ξένος, διαφορετικός, ομοιότητα, διατομικές, διαομαδικές και ενδοατομικές διαφορές, συνοχή, αποδοχή, συνύπαρξη, ενσωμάτωση, αφομοίωση, συλλογικότητα, συνεργασία, σύγκρουση, άτομο, προσωπική ταυτότητα, αυτοεικόνα, αυτοεκτίμηση, προσωπική εξέλιξη, προκαταλήψεις και στερεότυπα, ξενοφοβία κλπ.
Η έννοια διαπολιτισμικότητα περιλαμβάνει έννοιες όπως: πολιτισμός, πολυπολιτισμικότητα, πολιτισμική ταυτότητα, πολιτισμικές διαφορές, διαπολιτισμική κοινωνία, εθνικές και διαφορετικές ομάδες, εθνική ταυτότητα, εθνοκεντρισμός, ρατσισμός και διλήμματα όπως κοινωνική ενσωμάτωση ή κοινωνική αφομοίωση, κοινωνικοποίηση ή πολιτισμικός εμπλουτισμός, κοινωνική συναίνεση ή συμβίωση των πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων.
Η αναγνώριση και αποδοχή της έννοιας της διαφορετικότητας και της διαπολιτισμικότητας καθώς και η ευαισθητοποίηση σε ζητήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας είναι ζητούμενο όλων των πολυπολιτισμικών κοινωνιών που στοχεύουν στην αρμονική συνύπαρξη και συμβίωση των πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων που τις απαρτίζουν.
Η ευελιξία και δημιουργικότητα της κάθε κοινωνικής ομάδας βασίζεται στη διαφορετικότητα. Δηλαδή στις διαφορετικές, νέες ιδέες και στη διαφορετική προσέγγιση των καταστάσεων από τα μέλη της ομάδας. Όταν στην ομάδα κυριαρχεί ο πλουραλισμός και αποφεύγεται η προσπάθεια της αφομοίωσης των «διαφορετικών» μελών προκειμένου «να γίνουν ένα» με την ομάδα, η ίδια η ομάδα έχει τη δυνατότητα να καθορίζει τη διαφορετικότητα στον τρόπο σκέψης και θεώρησης των πραγμάτων καθώς και στον τρόπο λήψης αποφάσεων.
Η ομάδα, λοιπόν, θα πρέπει να καλωσορίζει τη διαφορετικότητα των μελών και να αξιοποιεί τις μοναδικές τους ικανότητες και τη διαφορά στις αξίες και πεποιθήσεις.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι υπάρχει διαφορά στον τρόπο αντίληψης των διαφορών μεταξύ των παιδιών και των ενηλίκων. Οι ενήλικες απέναντι στις διαφορές και τη διαφορετικότητα των ανθρώπων μπορούν να επιλέξουν συνειδητά μια ανεκτική συμπεριφορά η οποία μπορεί να αρκεί για την αρμονική συνύπαρξη τους. Για τα παιδιά οι διαφορές αποκτούν σημασία στο παιχνίδι των κατηγοριοποιήσεων και των ομαδοποιήσεων και αποτελούν τον προθάλαμο για αρνητικές και κοινωνικές προκαταλήψεις. Η άγνοια αυτής της διαφοράς έχει πολλές φορές αρνητικές επιπτώσεις στην εκπαιδευτική πράξη. Για να προφυλαχτούν τα παιδιά από τη δημιουργία των κοινωνικών προκαταλήψεων χρειάζεται να ασχοληθούν ουσιαστικά με τις διαφορές και όχι απλώς να τις αποδέχονται ως αξίωμα.

Η έννοια της διαφορετικότητας και της διαπολιτισμικότητας σε σχέση με την παιδική έκφραση και δημιουργικότητα

Η δημιουργικότητα του παιδιού είναι αποτέλεσμα αδιαφανών, νοητικών διεργασιών, περίπλοκων και πολύ συχνά μη συνειδητών. Πρόκειται για να διαλεκτικό παιχνίδι ανάμεσα στην διαδικασία παρατήρησης του εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου και της αυθόρμητης φαντασίωσης. Η παιδική φαντασία, όπως και η φαντασία του καλλιτέχνη, επεξεργάζεται υλικά που προέρχονται από την εξωτερική πραγματικότητα, υλικά τα οποία οργανώνει, ταξινομεί και μετασχηματίζει έχοντας κατά νου την πραγμάτωση ενός δικού του σχεδίου, για την έκφανση του εσωτερικού του κόσμου.
Η παιδική δημιουργική έκφραση και δράση εξαρτάται από δύο βασικές προϋποθέσεις: το εσωτερικό κίνητρο και την ύπαρξη ευνοϊκού κλίματος αποδοχής του παιδιού και της δημιουργικότητας του.
Το πιο φυσικό, εσωτερικό κίνητρο του παιδιού είναι η ανάγκη του για την συγκεκριμενοποίηση του εσωτερικού του κόσμου σε μορφές ελκυστικές που προκαλούν το ενδιαφέρον μιας τέτοιας ενέργειας και τη χαρά, όπως ακριβώς νοιώθει ο καλλιτέχνης, από το δημιουργημένο φυσικό αντικείμενο, την επινόηση αυθόρμητων εντολών, δραματοποιημένα παιχνίδια με βάση πραγματικά γεγονότα, μικρά ποιήματα ή ελευθέρα κείμενα, εικόνες ή χειρονομίες, μουσικούς αυτοσχεδιασμούς… Το παιδί τα κάνει όλα αυτά πρώτα και κύρια για τον ίδιο του τον εαυτό, για δική του ευχαρίστηση αλλά και για τους άλλους.
Η έμφυτη αυτή ανάγκη του παιδιού για διερεύνηση και αναζήτηση με βάση τα προσωπικά του ενδιαφέροντα και προβληματισμούς τον ωθούν να βρει λύσεις, να αναζητήσει δραστηριότητες σε τομείς που αφορούν άμεσα το ίδιο ή το κοινωνικό το περιβάλλον. Και από δω απορρέει η δεύτερη προϋπόθεση κάθε δημιουργικής έκφρασης και δράσης: η ύπαρξη ευνοϊκού κλίματος.
Η πρώτη προϋπόθεση βασίζεται σε ένα επαρκώς πλούσιο περιβάλλον, αρκετά αφομοιωτικό για την διέγερση των πιο εκπαιδευτικών προσωπικών εμπειριών . Οι εμπειρίες όμως αυτές δε θα είχαν καμία αξία και δε θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κάποιο δημιουργικό αποτέλεσμα , αν το ίδιο το παιδί δεν είχε εμπιστοσύνη στον εαυτό του καθώς παρουσιάζει σε άλλους τα προϊόντα της δημιουργικής δράσης του και θέληση για τη συνέχιση της, αν δεν είχε το δικαίωμα να εκφράσει αυτό που σκέφτεται και νοιώθει , με τρόπο αυθόρμητο και να κάνει πραγματικά αυτό που θέλει. Για να μπορέσει καλύτερα το παιδί να καταλάβει τον εαυτό του, πρέπει πρώτα απ΄ όλα να νοιώθει ότι το καταλαβαίνουν και το αποδέχονται χωρίς περιορισμούς.
Το παιδί προσεγγίζει, διερευνά και δομεί τις έννοιες διαφορετικότητα και διαπολιτισμικότητα όπως όλες τις έννοιες που καλείται να σχηματίσει. Δηλαδή δημιουργεί, μέσω νοητικών αναπαραστάσεων ενός συνόλου ομοειδών στοιχείων μιας συγκεκριμένης ή νοητικής πραγματικότητας, μια νοητική κατασκευή. Μέσω της δημιουργικής, διερευνητικής ενασχόλησης το παιδί αίρει από τα χαρακτηριστικά των πραγμάτων, προσώπων ή καταστάσεων τα επουσιώδη χαρακτηριστικά και συγκροτεί μονό εκείνα που αφορούν τις σχέσεις μεταξύ τους.
Οι εμπειρίες του παιδιού μεταβάλλονται ασταμάτητα όπως και η ψυχολογική του κατάσταση και οι γνωστικές του λειτουργίες. Έτσι και οι έννοιες που σχηματίζει, εμπλουτίζονται συνεχώς καθώς και οι σχέσεις μεταξύ των χαρακτηριστικών ποικίλουν.

Η εκπαιδευτική προσέγγιση που αξιοποιεί στο μέγιστο τη φυσική παιδική έκφραση και δημιουργικότητα στην εκμάθηση των εννοιών είναι η βιωματική μάθηση, δηλαδή μάθηση μέσα από το παιχνίδι καθώς έχει πραγματικά επίκεντρο το παιδί.

Αξιοποιεί στο μέγιστο τη φυσική παιδική έκφραση και δημιουργικότητα και επιτρέπει στο παιδί να προσεγγίσει και ερευνήσει αξίες, στάσεις και πεποιθήσεις με ένα σίγουρο, μη απειλητικό τρόπο στο πλαίσιο ανταλλαγής εμπειριών με άλλα παιδιά και αντλώντας εμπειρίες από αυτά. Βιώματα και βιωματικές καταστάσεις του παιδιού, δηλαδή οι ανάγκες, τα προβλήματα και οι απορίες των παιδιών που πηγάζουν από την καθημερινή τους ζωή, καθώς οι εμπειρίες και οι ανησυχίες που τους δημιουργούνται με τις συναλλαγές και τις αλληλεπιδράσεις στην παιδική ομάδα ή ομάδα της σχολικής τάξης, με τις συναλλαγές με τα μέλη του οικογενειακού ή ευρύτερου κοινωνικού του περιβάλλον αποτελούν αντικείμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας .
Παιχνίδια γνωριμίας, ενεργοποίησης, αποδοχής, συγκέντρωσης, εμπιστοσύνης, προσωπικής ανάπτυξης, ρόλων κλπ. αποτελούν την εκπαιδευτική πύλη μέσω της οποίας τα παιδιά προσεγγίζουν την πολύμορφη και δυναμική κοινωνική πραγματικότητα με τις έννοιες: διαφορετικότητα και διαπολιτισμικότητα.

Θα λέγαμε ότι σήμερα είναι επιτακτική η ανάγκη να εντείνουμε τις προσπάθειες μας για μια πιο συμπεριληπτική εκπαίδευση.
Γιατί μέσα από τα μάτια των παιδιών μπορεί να μάθουμε σιγά σιγά να βλέπουμε τον κόσμο πιο δίκαιο, με σεβασμό και αποδοχή της διαφορετικότητας, χωρίς φόβους, στερεότυπα και προκαταλήψεις.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Balibar, E./Wallerstein, I. (1991). Φυλή, ΄Εθνος, Τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες. Αθήνα.
Βερέμης, Θ. (1997). Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας.
Γκόβαρης, Χ. (2001). Εισαγωγή στη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Αθήνα.
Γκότοβος, Α. (1996). Ρατσισμός. Κοινωνικές, ψυχολογικές και παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής. Αθήνα.
Δαμανάκης, Μ. (2006). H εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στην Eλλάδα. Gutenberg, Aθήνα.
Gellner, E. ( 1992). Έθνη και Εθνικισμός (μτφρ. Δ. Λαφαζάνη). Αθήνα.
Goffman, E. (2001). Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας. Αθήνα.
Πανταζής, Β. (2005). Ανθρώπινα Δικαιώματα, πολυπολιτισμική κοινωνία και εκπαίδευση. Στο: Μέντορας, Αθήνα, σ. 51-64.
Smith, A.D. (2000). Εθνική ταυτότητα (μτφρ. Ε. Πέππα). Αθήνα.
Τσιάκαλος, Γ. (2000). Οδηγός Αντιρατσιστικής Εκπαίδευσης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα
Χάρης Γιάννης Η., Στοιχήματα: Εθνικισμός, ρατσισμός, μετανάστευση, εκδόσεις Γαβριηλίδης

Λογοτεχνία
Χάριετ Μπίτσερ Στόου, Η καλύβα του μπάρμπα-Θωμά, εκδόσεις Πατάκης
Ραλφ Έλισον, Αόρατος άνθρωπος, εκδόσεις Κέδρος
Ρίτσαρντ Καπισίνσκι, Ο Άλλος, εκδόσεις Μεταίχμιο
Γουίλιαμ Φόκνερ, Ο ξένος στο χώμα, εκδόσεις Καστανιώτης
Τζον Έντγκαρ Γουάιντμαν, Γράφοντας για να σώσω μια ζωή, εκδόσεις Πόλις
Χάρπερ Λι, Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια, εκδόσεις Bell
Καρίμ Αμελάλ, Μπλε άσπρο μαύρο, εκδόσεις Πόλις
Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, Έχω ένα όνειρο, εκδόσεις Κοάν
Πρίμο Λέβι, Εάν Αυτό είναι ο Άνθρωπος, εκδόσεις Άγρα

Επιμέλεια κειμένου:

Αργυρώ Σκίτσα, φιλόλογος, εκπαιδεύτρια μη τυπικής μάθησης, ιδρύτρια της "Σχεδίας στην πόλη'"

 Αλεξάνδρα Χέρτσογκ- Αμπατζίδου, ψυχολόγος, ειδική παιδαγωγός